Beynəlxalq təşkilatın təhsil, elm və mədəniyyət məsələləri üzrə fəaliyyəti dedikdə, ilk növbədə, bəşəriyyətin irsinin qorunmasında dövlətlər və xalqlar arasında əməkdaşlıq, eləcə də ümumbəşəri bərabərliyə hörmət məsələlərində inteqrasiya prosesi başa düşülür. YUNESKO-nun mədəniyyət ölçüsü təkcə müxtəlif adət-ənənələrin qorunub saxlanmasına deyil, həm də Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrs Şedevrləri siyahısına daxil edilmiş yeməklərə aiddir.
YUNESKO -1945-ci il noyabrın 16-da təhsil, mədəniyyət, elm və kommunikasiya sahələrində Ümumdünya İrs Siyahısına daxil edilmiş obyektləri qorumaq məqsədi ilə yaradılıb. Evdar.az YUNESKO-nun mühafizəsi altında olan ən maraqlı yeməklərin siyahısını təqdim edir.
Azərbaycan: DOLMA və LAVAŞ (2016-2017)
Dolma 2017-ci ildə Azərbaycanın kulinariya növü kimi YUNESKO-ya daxil edilib. Bükmək və ya sarmaq mənasını verən Azərbaycan dilindəki “dolamaq” feli bilavasitə ətin büküldüyü yarpaq dolması ilə bağlıdır. Yarpaq dolması əsasən üzüm yarpaqlarından hazırlanır. Ancaq bəzi otların, tərəvəzlərin və meyvələrin yarpaqlarından da istifadə olunur. Müxtəlif bölgələrdə içliyə göyərti, pomidor, quru nanə, qoz-fındıq ləpəsi, üzüm qurusu, limon suyu, müxtəlif ədviyyatlar əlavə edilir. Belə ki, Azərbaycanın milli yarpaq dolmasının resepti Bəşəriyyətin Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilib.
2016-cı ilin 28 noyabr – 2 dekabr tarixində Efiopiyanın Əddis-Əbəbə şəhərində keçirilmiş UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrsin Qorunması üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin 11-ci sessiyanda Azərbaycanın təşəbbüsü ilə Azərbaycan, Türkiyə, İran, Qazaxıstan və Qırğızıstan tərəfindən UNESCO-ya birgə təqdim edilən “Lavaş, katırma, jupka, yufka – nazik çörəyin hazırlanma və paylaşma mədəniyyəti” UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilib. Azərbaycanda bu lavaşla plov yığılır, gil qabın dibində qalan piti şorbası onunla batırılır, lülə-kabab bükülür.
Meksika: TAKO və FAJİTAS (2010-2022)
2010-cu ildə YUNESKO Meksikanın milli yeməklərinin əksəriyyətini, o cümlədən “tako və fajitas”ı qorunan reseptlər siyahısına daxil etdi. Təşkilat qədim Mayya və Aztek tayfalarından qalma mətbəxin bişirmə alqoritmlərinin qorunub saxlanmasına diqqətin vacib olduğunu qərara alıb.
Məsələn, meksikalılar 1519-cu ildə baş verən İspanların ölkələrinə hücumundan çox əvvəl eyni taco hazırlamışdılar. Bu yemək qarğıdalı unundan hazırlanmış, mal əti, donuz əti, toyuq və ya tərəvəz ilə qarışdırılmış dəniz məhsulları ilə doldurulmuş yastı çörəkdir.
Fransa: ÜZÜM İLBİZLƏRİ ,QURBAĞA AYAQLARI, BAGET (2010-2020)
Fransız mətbəxinin gurme adlandırıla bilən bütün sahələri 2010-cu ildən bəri qorunan reseptlərdir. YUNESKO üzvlərinin fikrincə, şərabda olan ilbizlər, qurbağa ayaqları və ya fua-qra (qaz ya ördək qaraciyəri yeməyi) Fransada tanınan bir brendə çevrilmiş unikal qastronomik hadisələrdir. 2022-ci ildə bu siyahıya fransız baget də əlavə olundu.
Türkiyə: KEŞKƏK və QƏHVƏ (2011-2013)
2011-ci ildə YUNESKO ənənəvi türk yeməyinə – keşkekə diqqət yetirib. O, mərasim yeməyi adlanır və əsasən böyük bayramlar, o cümlədən toylar üçün hazırlanır. Həmçinin, iranlı və yunan evdar qadınları keşkek yaratmağın incəliklərini qədim zamanlardan bilirdilər, lakin yemək Türkiyəyə həvalə edilib. Əslində, keşkek mal, donuz və ya toyuqdan buğda və ya arpa ilə hazırlanmış sıyıqdır. Bu cür yeməklərin ilk qeydlərinə 15-ci əsrin əvvəllərinin salnamələrində rast gəlinir.
2013-cü ildə türk qəhvəsi keçmiş Osmanlı İmperiyasının qeyri-maddi irsinə daxil edilib. Burada hər şey göz qabağındadır – içki çoxdan ölkənin simvoluna çevrilib.
Gürcüstan: ŞƏRAB (2013)
Meksika mətbəxi kimi gürcü mətbəxi də tamamilə YUNESKO-nun siyahısına daxil edilə bilərdi, lakin təşkilat Sakartvelo şərabından daha çox təsirləndi (Sakartvelo Gürcüstanın qədim öz adıdır). Bu zaman diqqət Kvevridə – gil amforada içkinin yaradılması üsuluna yönəldilib. Təşkilat rəsmi olaraq 2013-cü ildə bu reseptə “qoruma” işarəsini qoydu.
Mərakeş: ARQAN YAĞI (2014)
Arqan yağı dünyanın ən bahalı yağlarından biri hesab olunur. İstehsal texnologiyası Mərakeş ərazisində əsrlər əvvəl yaranıb, ona görə də 2014-cü ildən məhsul bu dövlətin mülkiyyəti hesab olunur. İndiyə qədər bu işin bəzi ustaları arqan yağını əllə çıxarırlar. Bu, çox əmək tələb edən bir prosesdir, buna görə də son nəticə çox bahalıdır. Yüksək keyfiyyətli arqan yağı yalnız yeməkdə deyil, həm də kosmetologiyada istifadə olunur.
Belçika: PİVƏ MƏDƏNİYYƏTİ
Əgər gurme yeməkləri Fransada ümumi mülkiyyətə çevrilibsə, Belçikada bu, pivə mədəniyyətidir. Axı bu ölkədə məstedici içkinin istehsalı və istehlakı ilə bağlı çoxəsrlik ənənələr mövcuddur. Güman ki, ilk pivə Belçikada 800 il əvvəl, bu Avropa dövləti Burqundiya Hersoqluğunun bir hissəsi olduğu zaman hazırlanmışdır.
İndi Belçika pivəsinin təxminən 1,5 min növü var. Onların bir çoxu sənətkarlıqdır, yəni kütləvi istehsal üçün yaradılmayıb. Belçikada bu ənənə o qədər hörmətlə qarşılanır ki, burada yerli Katolik Kilsəsində pivə istehsalçılarına xüsusi himayədarlıq edən müqəddəslər var. Məsələn, Müqəddəs Arnold Soissons.
İtaliya: NEAPOLİTAN PİZZASI
19-cu əsrin sonlarında pomidor sousu, pendir və reyhan ilə nazik yastı pizza ilk dəfə Neapolitanda bişirilib. Buna görə də, bütün hazırkı çoxsaylı pizzaların anası hesab edilən Neapolitandır. Hələ 1984-cü ildə italyan çörəkçilər Real Neapolitan Pizza İttifaqını (Vereinigung der echten Pizza Napoletana) yaratdılar. Onların məqsədi pizza hazırlamaq üçün ənənəvi çörəkçilik sənətini məhv olmaqdan və unudulmaqdan qorumaqdır. Axı, indi çoxlu sayda pizza növü istehsal olunur: müxtəlif xəmirlərlə (nazik, qalın, xırtıldayan və s.) və bəzən əsl çörəkçilərin (Pizzaioli) heç vaxt istifadə etmədiyi inqrediyentlərlə. Bundan əlavə, insanlar getdikcə tamamilə fərqli, sənaye texnologiyaları ilə istehsal olunan dondurulmuş yarımfabrikat pizza alırlar.
Ukrayna: BORŞ (2022)
Borş resepti 2022-ci ildə YUNESKO-nun bir hissəsi oldu. Bu qırmızı şorbanı ilk dəfə 17-ci əsrin ortalarında hazırlandığı güman edilir. Polşa da bu yeməyə hüquq iddia etdi, yerli mətbəxdə çuğundur şorbası da Borsch adlanır.
Monqolustan: AYRAQ (QIMIZ)
2019-cu ildə Monqolustan qımızı təşkilatın diqqətinə çatdırıb. Maya südündən qıcqırdılmış süd içkisi ev şəraitində dəri burdukda (şərab qabığında) hazırlanır. Qımızın bilinən turş dadı əldə etməsi üçün onu iki gün turşudurlar, ya da mayalanmada saxlayırlar. Oxşar içkilər qədim zamanlardan insanların köçəri həyat tərzi sürdüyü Orta Asiya ölkələrində də mövcuddur.
